Bractwa charytatywne w Polsce od średniowiecza do końca XVIII wieku

Surdacki, Marian

Bractwa charytatywne w Polsce od średniowiecza do końca XVIII wieku

dc.contributor.author	Surdacki, Marian
dc.date.accessioned	2024-08-29T11:02:33Z
dc.date.available	2024-08-29T11:02:33Z
dc.date.issued	2014
dc.description.abstract	Jedną z instytucji, oprócz szkół i szpitali, jaka w minionych wiekach odgrywała ważną rolę w życiu poszczególnych parafii, miast i wsi, były bractwa religijne. Były to stowarzyszenia – wspólnoty przykościelne, posiadające osobowość prawną, zrzeszające ludzi w celach religijnych bez względu na płeć i pochodzenie społeczne. Różnego rodzaju organizacje brackie, w tym o charakterze dobroczynno-opiekuńczym, stały się na Zachodzie zjawiskiem powszechnym w XI-XV w. W oparciu o wzory zachodnioeuropejskie w XIII w. zaczęły się także korzenić na ziemiach polskich. Najstarsze tradycje spośród świeckich stowarzyszeń charytatywnych na ziemiach polskich posiadają bractwa szpitalne (fraternitas hospitales). Miały one na celu dostarczanie ludzi, którzy bardzo często oddawali się pracy w szeroko zakreślonej działalności szpitalnictwa średniowiecznego. Niektóre z nich nawet fundowały i prowadziły szpitale. Tak jak i wszystkie inne bractwa religijne, najwcześniej, bo już w XIII w., pojawiły się na Śląsku. W grupie bractw szpitalnych szczególne miejsce zajmowało świeckie bractwo Świętego Ducha, związane ze szpitalami prowadzonymi przez zakon pod tym samym wezwaniem, tzw. duchaków. Dużo bardziej rozpowszechnione były na ziemiach polskich konfraternie ubogich. Nastawione wybitnie na działalność charytatywną swoim zasięgiem objęły prawie wszystkie ziemie Rzeczypospolitej. Ich największy rozkwit przypadł przede wszystkim na XV i początki XVI w. Bractwa ubogich rozwijały się w miarę równomiernie pod względem chronologii na całości ziem państwa polskiego. Bractwa te sprawowały pełną kontrolę nad życiem każdego żebraka przebywającego w mieście, regulowały rewiry i procedurę żebrania, nadzorowały zachowanie ubogich. Za główny obowiązek bractwa ubogich przyjęły opiekę nad chorymi w szpitalach i ich domach. Powinnością braci była też troska o zapewnienie zmarłym, zwłaszcza ubogim i bezdomnym, chrześcijańskiego pochówku i pogrzebu, a także odprawianie za nich modlitw. W atmosferze reform Soboru Trydenckiego (1545-1563), nastąpił w Polsce ponowny żywiołowy rozwój bractw religijnych. Najważniejszym z nowych stowarzyszeń charytatywnych było bractwo miłosierdzia, zakładane w końcu XVI w. przez kaznodzieję jezuitę Piotra Skargę. Pierwsze wzorcowe bractwo miłosierdzia zorganizował P. Skarga, w 1584 r. przy jezuickim kościele św. Barbary w Krakowie. Na jego wzór powstały następne w najważniejszych miastach Rzeczypospolitej, m.in. w Wilnie, Warszawie, Poznaniu, Pułtusku, Łowiczu, Lwowie, Zamościu, Rzeszowie, Lublinie, Przemyślu. Okres rozwoju bractw miłosierdzia przypadł na koniec XVI i początek XVII w., później organizacje te stopniowo zanikały i ulegały zapomnieniu. W nowym, oświeceniowym duchu ideę bractw miłosierdzia Piotra Skargi odnowił w latach 70. XVIII w. biskup, późniejszy prymas, Michał Jerzy Poniatowski. Nie miały to być jedne z wielu bractw, lecz bractwa, którym inne miały być „subordynowane”. Poniatowski inkorporował do nich wszystkie dotychczasowe konfraternie dewocyjne wraz z ich funduszami, wykorzystywanymi odtąd do celów nie tyle pobożnych, ile użytecznych społecznie. Odrodzone w dobie pierwszego rozbioru bractwa miłosierdzia, w porównaniu do wcześniejszego prototypu, z uwagi na obowiązek zakładania ich przy każdej parafii, posiadały bardziej powszechny i uniwersalny charakter, realizowały bardziej różnorodną działalność charytatywno-społeczną, również edukacyjną. Oprócz wyżej wymienionych, najbardziej znanych i rozpowszechnionych bractw charytatywnych, na ziemiach polskich w średniowieczu i czasach nowożytnych działało wiele innych stowarzyszeń o charakterze dobroczynnym. Były to: bractwa kapłańskie, bractwa dobrej śmierci, bractwa pogrzebowe, bractwa św. Barbary, bractwo, św. Łazarza, bractwo św. Rocha, bractwo św. Sebastiana, bractwo św. Benona, bractwo św. Mikołaja czy św. Jakuba. Działalnością charytatywną zajmowały się również niektóre bractwa dewocyjne. Wprawdzie koncentrowały się przede wszystkim na odprawianiu różnych form kultu, to jednak w wielu z nich statuty wprost zalecały członkom czynienie odpowiednich aktów miłosierdzia wobec bliźnich. Najbardziej na tym polu wyróżniało się bractwo literackie. Religious brotherhoods were one of the institutions, apart from schools and hospitals, which in past centuries played an important role in the lives of individual parishes, towns and villages. They were associations – church communities, with legal personality, bringing together people for religious purposes, regardless of gender and social origin. Different kinds of brotherhoods, including the ones of charitable and protective nature became a common phenomenon between the 11th and the 15th centuries in the West. In the thirteenth century, they also began to take hold on Polish soil, referring to Western patterns. Hospital fraternities (fraternitas hospitales) have the oldest tradition of secular charities in the Polish land. Their aim was to provide people, who often did the activities connected with the medieval hospital. Some of them even founded and ran hospitals. Just like all other religious brotherhoods, at the earliest, in the thirteenth century, they appeared in Silesia. In the group of hospital fraternities the brotherhood of the Holy Spirit played a special role. That brotherhood was associated only with hospitals run by the Order of the same name, so-called ‘duchaki’. Brotherhoods of the poor were far more common in the Polish land. Their main aim was to focus on charitable activities and they encompassed almost all the lands of the Polish Republic. Their heyday was primarily in the fifteenth and the early sixteenth century. Brotherhoods of the poor developed evenly in terms of chronology in the whole land of the Polish state. Those fraternities exercised complete control over the lives of every beggar who was in the town; they regulated districts, begging procedures and oversaw the behaviour of the poor. The chief duty of brotherhoods of the poor was to take care of the sick in hospitals and their homes. The duty of brothers was also a concern for the dead, especially the poor and homeless, Christian burial and funeral as well as the prayers for those whom they took care of. In the atmosphere of the reforms of the Council of Trent (1545-1563), religious brotherhoods began again spontaneously developing in Poland. The most important of the new brotherhoods of charity was a brotherhood of mercy, established at the end of the sixteenth century by the preacher Jesuit Piotr Skarga. The first model brotherhood of mercy was organized by Skarga in 1584, and it was attached to the Jesuit Church of St. Barbara in Krakow. Other brotherhoods, based on Skarga’s pattern, were formed in major cities of the Polish Republic, including Vilnius, Warsaw, Poznań, Pułtusk, Łowicz, Lviv, Zamość, Rzeszów, Lublin, Przemyśl. The period of the development of brotherhoods of mercy occurred in the late sixteenth and early seventeenth century. Then those organizations gradually disappeared and were forgotten. The idea of Piotr Skarga’s brotherhoods of mercy was renewed in the new spirit of the Enlightenment in the 1770s by Bishop, later Primate Michał Jerzy Poniatowki. They were not to be one of many brotherhoods, but the ones to which the others were to be “subordinate”. Poniatowski incorporated all the previous devotional confraternities into them, along with their funds, used henceforth for the purpose not so much pious as socially useful. Reborn in the era of the first partition, brotherhoods of mercy, compared to their earlier prototype, due to the obligation of establishing them at every parish, had a more common and universal character, and were involved in more diverse charitable, social and educational activities. Apart from the above mentioned brotherhoods of charity, which were the most famous and widespread in the Polish land in the Middle Ages and modern times, there were a number of other charitable associations. Those were: brotherhoods of priests, brotherhoods of good death, funeral brotherhoods, brotherhoods of St. Barbara, brotherhoods of St. Lazarus, brotherhoods of St. Roch, brotherhoods of St. Sebastian, brotherhoods of St. Benon, brotherhoods of St. Nicholas and St. Jacob. Some devotional brotherhoods also dealt with charity. Although they mainly focused on the celebration of different forms of worship, the statutes of many explicitly advocated doing the acts of mercy toward other people. A brotherhood which stood out in this field was the literary one.
dc.identifier.citation	„Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 2014, T. 101, s. 233-296
dc.identifier.doi	10.31743/abmk.11985
dc.identifier.issn	2545-3491
dc.identifier.uri	https://hdl.handle.net/20.500.12153/7907
dc.language.iso	pl
dc.publisher	Wydawnictwo KUL
dc.rights	Attribution-NonCommercial-ShareAlike 4.0 International	en
dc.rights.uri	http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/
dc.subject	bractwa religijne
dc.subject	bractwa charytatywne
dc.subject	bractwa szpitalne
dc.subject	bractwa miłosierdzia
dc.subject	Piotr Skarga
dc.subject	Michał Jerzy Poniatowski
dc.subject	religious brotherhoods
dc.subject	brotherhood of charity
dc.subject	hospital fraternities
dc.subject	brotherhood of mercy
dc.title	Bractwa charytatywne w Polsce od średniowiecza do końca XVIII wieku
dc.title.alternative	Brotherhoods of charity in Poland from the Middle Ages to the late eighteenth century
dc.type	info:eu-repo/semantics/article

Files

Original bundle

Now showing 1 - 1 of 1

Name:: Surdacki_Bractwa_charytatywne_w_Polsce_od_sredniowiecza_do_konca_XVIII_wieku.pdf
Size:: 511.94 KB
Format:: Adobe Portable Document Format
Description:

Download