Interakcyjny model rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym
Loading...
Date
2007
Authors
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Wydawnictwo KUL
Abstract
Człowiek i praca to dwa terminy, które w najbardziej ogólny sposób mogłyby charakteryzować przedmiot zainteresowali autora niniejszej publikacji. Jest tu jednak analizowana specyficzna relacja miedzy człowiekiem i pracą, która wymaga uszczegółowienia każdego z tych terminów. Doprecyzowując termin człowiek, należy zaznaczyć, że interesuje nas grupa osób wyróżniająca się z całej reszty społeczeństwa tym, że stwierdzono u niej stan upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim lub umiarkowanym. Orzeczenie o stopniu upośledzenia umysłowego podkreśla, że wśród wielu charakterystycznych cech, jakie osoby te posiadają, są tez informacje o tym, że doświadczają one trudności w funkcjonowaniu poznawczym, emocjonalno-motywacyjnym i adaptacyjnym. Ograniczenia te stanowią przeszkodę w spontanicznym i naturalnym nabywaniu umiejętności pełnienia równych ról społecznych, w sposób kompetentny i zgodny ze standardami oraz oczekiwaniami społecznymi. Dotyczy to także roli pracownika. Pojawia się wiec konieczność zastosowania wobec tych osób działań wspierających procesy, które nie mogą toczyć się prawidłowo, samodzielnie na drodze rozwoju. Wsparcie to nazywane jest ogólnie rehabilitacja, a jej szczegółowy aspekt poświęcony wspieraniu nabywania kompetencji w zakresie roli pracownika - rehabilitacja zawodowa.
Praca dla każdego człowieka, niezależnie od jego sprawności, stanowi wartość (Nosal 1977). Nie tylko dlatego, że pozwala na uzyskanie środków materialnych do życia, daje szanse obecności w grupie rówieśniczej, umożliwia nawiązanie znaczących dla każdego relacji osobowych, ale przede wszystkim dlatego, że poprzez prace człowiek rozwija i doskonali głownie siebie, a w dalszej perspektywie także świat zewnętrzny (Gałkowski 1986). Człowiek działając, czyli mając możliwość przekształcania lub tworzenia czegoś, jednocześnie doświadcza i stwierdza, że coś dzieje się wewnątrz niego. Podstawowym celem podejmowania pracy jest wiec rozwój człowieka (Dyczewski 2004). Praca ma dopomagać człowiekowi, aby stawał się lepszy, duchowo dojrzalszy, bardziej odpowiedzialny (Jan Paweł II 1979).
Osoby niepełnosprawne bardzo często pozbawione są możliwości pracy, pełnienia roli pracownika i doświadczania jednocześnie wszystkich wartości z tego faktu płynących. Wskazując przyczyny takiego stanu rzeczy, zauważa się, ze na- leża one do samej osoby, jak i do jej środowiska (mikro-, mezzo- i makro-) społecznego. Coraz czyściej podkreśla się też konieczność analizowania możliwości podejmowania pracy przez osoby niepełnosprawne w modelu interakcyjnym, czyli współzależności osoby i środowiska (Bańka 1989, 1998, 2001).
Doprecyzowując przedmiot zainteresowali, należy zauważyć, że w grupie osób niepełnosprawnych, w tym również tych z upośledzeniem umysłowym, relacja człowiek-praca ma szanse zachodzić skutecznie i efektywnie, jeżeli miedzy nimi pojawi się celowe, dobrze zorganizowane i odpowiedzialnie prowadzone działanie, nazywane rehabilitacją, zawodowe}. Relacja ta wówczas będzie miała takie elementy, jak: człowiek niepełnosprawny, rehabilitacja zawodowa, praca.
Rehabilitacja zawodowa jest działalnością stosunkowo młoda, ale posiadającą już znaczny dorobek teoretyczny i efekty praktyczne (Majewski 1995, 2006; Brzezińska, Woźniak, Maj 2007; Giermanowska 2007). W ostatnich dziesięcioleciach pojawiały się różne koncepcje teoretyczne i modele realizacji działań rehabilitacyjnych. Celem podjętych analiz teoretycznych i badan empirycznych było zweryfikowanie zasadności stosowania modelu interakcyjnego w rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym. Osiągniecie tego celu możliwe było dziewki dookreśleniu przestrzeni teoretycznej jako podstawy realizacji działań rehabilitacyjnych w tym modelu i przeprowadzeniu badań empirycznych, weryfikujących zasadność takiej organizacji wspierania procesu uczenia się pełnienia roli pracownika przez osoby z upośledzeniem umysłowym.
Byś może niektórych czytelników dziwić będzie określenie osoba z upośledzeniem, umysłowym, konsekwentnie używane w niniejszej monografii. Zauważa się kilka powodów, dla których nie dano się ponieść fali politycznej poprawności, lansowanej przez niektóre gremia brytyjskie, amerykańskie czy nasze krajowe. Od wielu lat mamy okazje obserwować ewolucje wyjaśniania konceptu teoretycznego upośledzenia umysłowego, ze szczególną wnikliwością przyglądając się zmianom proponowanym w 1992 i 2002 roku przez Amerykańskie Towarzystwo Upośledzenia Umysłowego (American Association on Mental Retardation - AAMR), opisanym w dwóch kolejnych podręcznikach (edycja IX i X), czy Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (American Psychiatric Association - APA), prezentowanych w kolejnych wydaniach klasyfikacji: DSM III; DSMIII-R; DSM IV. W pracach tych widoczne są ogromne wysiłki, które maja doprowadzić do rewolucyjnej zmiany i zaprzestania widzenia stanu upośledzenia umysłowego tylko i wyłącznie przez pryzmat nieprawidłowego funkcjonowania intelektualnego. Obowiązujący aktualnie model ekologiczny konceptualizacji tego pojęcia, podkreślając konieczność współwystąpienia interakcji poziomu intelektualnego i zaburzeń w funkcjach adaptacyjnych, wydaje się najlepszym z możliwych do osiągnięcia przy współczesnym stanie wiedzy. Jednocześnie przez ostatnie kilka lat, głownie w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, zaczęły pojawiać się głosy o rzekomej negatywnej konotacji pojęcia upośledzenie umysłowe i konieczności zmiany na mniej dokuczliwe (niepełnosprawność intelektualna; niepełnosprawność umysłowa). Naciski były tak silne, ze doprowadziły do daleko idących zmian w polityce edycyjnej wielu czasopism naukowych o zasięgu międzynarodowym, weryfikacji misji wielu organizacji, czy wreszcie do zmian nazw niektórych z nich. Bliżej obserwowano proces zmiany nazwy AAMR na AAIDD (American Association on Intellectual and Developmental Disability) - Amerykańskie Towarzystwo Intelektualnej i Rozwojowej Niepełnosprawności.
Jak dotąd we wszystkich tych poczynaniach nie znaleziono wystarczająco silnego argumentu merytorycznego przemawiającego za koniecznością wprowadzenia zmian także w polskim nazewnictwie. Po pierwsze, pojęcie upośledzenie umysłowe nie ma rażąco negatywnej konotacji w języku polskim (w przeciwieństwie do pojęć: debil, idiota). Po drugie, stało się ono terminem poniekąd urzędowym, wykorzystywanym w prawodawstwie polskim. Po trzecie, zastanowić się należy, czy zastępując go terminem niepełnosprawność intelektualna, tak naprawdę nie zaprzeczamy idei wiodącej modelu ekologicznego upośledzenia umysłowego, zasygnalizowanej powyżej, a szczegółowo przedstawionej w punkcie drugim rozdziału I. I wreszcie argumentem ostatnim, przesądzającym o odrzuceniu zbyt pochopnego naśladownictwa gremiów międzynarodowych, jest wydany ostatnio przez AAIDD Podręcznik użytkownika (Schalock i in., 2007), wyjaśniający model ekologiczny rozumienia upośledzenia umysłowego wszystkim tym, którzy chcą go respektować w swoich działaniach na rzecz tej grupy osób. Otóż są tam używane równorzędnie pojęcia upośledzenie umysłowe/niepełnosprawność intelektualna.
Efektem pracy autora jest niniejsza monografia, której struktura zaplanowana została z myślą i troska o jej czytelników - zarówno tych, którzy dbają o najlepsze i silne umocowanie teoretyczne podejmowanych w ramach rehabilitacji zawodowej działali, jak też i tych, którzy koncentrują się na wskazaniach praktycznych, poszukując możliwości doskonalenia swoich oddziaływań. Praca składa się z ośmiu rozdziałów, bibliografii dokumentującej źródła i aneksu prezentującego szczegółowo niektóre wyniki badan. Pierwsze trzy maja charakter teoretyczny. Przedstawiane są w nich koncepcje i podejścia wyjaśniające zasadność konstrukcji interakcyjnego modelu rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym dostępne na gruncie współczesnej teorii rehabilitacji i psychologii. Poprzez wyjaśnienie specyfiki funkcjonowania psychospołecznego grupy osób z upośledzeniem umysłowym oraz zarysowanie dotychczasowego stanu wiedzy o ich aktywności zawodowej i środowiskach rehabilitacji szczególna uwaga została zwrócona na element podmiotowy i kontekstualny proponowanego przez autora interakcyjnego modelu rehabilitacji zawodowej. Rozdział czwarty ma charakter metodologiczny, w którym wyjaśniony jest problem, problematyka szczegółowa, opisana grupa i wykorzystane metody. Kolejne trzy rozdziały prezentują efekty prowadzonych badan empirycznych, weryfikujących zasadność zastosowania modelu interakcyjnego w rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym. Odzwierciedlając zaproponowane przez Brzezińskiego (1989) poziomy analiz, najpierw osobno udział każdej ze zmiennej niezależnej w zmienności zmiennej zależnej, a następnie jej zmienność ze względu na interakcje zmiennych niezależnych, wyniki w nich prezentowane odpowiadają jednocześnie na pytania badawcze, sformułowane jako problem i problematyka szczegółowa. Ze względu na liczbę uzyskanych danych empirycznych i złożoność poziomów prowadzonych analiz nie do końca zachowano zasadę, że jeden punkt odpowiada na jedno pytanie problematyki. Celowo wyodrębniono osobne rozdziały dla prezentacji wyników zmiennych podmiotowych i kontekstualnych, dzięki czemu uzyskano większą klarowność prezentowanych danych. Rozdział osmy natomiast z jednej strony wyakcentowuje zasadność i trafność zastosowania modelu interakcyjnego w rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym w kontekście efektów empirycznej weryfikacji, z drugiej zaś podjęta jest w nim próba dookreślenia wkładu efektów prowadzonych analiz w teorie rehabilitacji i psychologii rehabilitacji oraz wskazówki praktyczne dla koniecznych zmian w realizacji tego procesu.
Jestem winien czytelnikom jeszcze jedno wyjaśnienie. Niektórzy zauważą z pewnością podobieństwo części treści prezentowanych w niniejszej pracy do tych zawartych w książce Osoby z upośledzeniem umysłowym w sytuacji pracy (Otrębski 2001), która wydana została jako efekt grantu wydawniczego PFRON. Pragnę podkreślić, ze jedynie rozdziały II, IV i V niniejszej pracy zawierają cześć treści z poprzednio wydanej książki, ale w zupełnie nowym ujęciu redakcyjnym. Pozostałe natomiast są materiałem nowym.
Kończąc, chciałbym serdecznie podziękować tym wszystkim, którzy angażując swój czas i wysiłek, współpracowali ze mną w równych etapach powstawania tej monografii. Moim koleżankom i kolegom, pracownikom Instytutu Psychologii KUL, pracownikom Ośrodka Obliczeniowego KUL i Wydawnictwa KUL. Szczególne podziękowania kieruje do recenzentów: Prof. dr hab. Władysławy Pileckiej i Prof. dr. hab. Stanisława Kowalika, których ocena pracy utwierdziła mnie w przekonaniu o konieczności zajmowania się zagadnieniem w niej prezentowanym, a sugestie i propozycje zdecydowanie wpłynęły na jej jakość. Serdecznie dziękuje też wszystkim moim bliskim i przyjaciołom - nie sposób ich tu wymienić - którzy z wielkim zaangażowaniem, szczególnie w chwilach trudnych, wspierali mnie nie tylko organizacyjnie, ale przede wszystkim modlitwą w mojej intencji.
Description
Keywords
niepełnosprawność umysłowa, rehabilitacja zawodowa, zatrudnienie osób niepełnosprawnych umysłowo, psychologia rehabilitacji
Citation
ISBN
978-83-7363-601-9