Browsing by Author "Borto, Paweł"

Now showing 1 - 16 of 16
  • Item
    Aktualność teologiczno-pastoralna Konstytucji o Objawieniu Bożym
    (Wyższe Seminarium Duchowne w Kielcach, 2006) Borto, Paweł; Kudasiewicz, Józef
    Sono passati ormai quarant’anni dalla promulgazione della Costituzione dogmatica sulla divina Rivelazione. Quest’anniversario ha suscitato vivi echi nella Chiesa. Della Costituzione ha parlato Benedetto XVI durante un’udienza generale del mercoledì, indicando in particolare i frutti di carattere pratico che il documento conciliare ha portato nella Chiesa (lectio divina). Inoltre, in tutto il mondo sono stati tenuti vari simposi sulla Costituzione (per es. a Roma, Cracovia, Poznań). Il presente articolo si inserisce nella celebrazione di questo anniversario, offrendo un commento al testo della Costituzione ed allo stesso tempo indicando le principali fonti e gli studi più importanti sulla Dei Verbum. Gli Autori hanno deciso di affrontare tale argomento per diversi motivi. Tra i più importanti vale la pena menzionare l’insufficiente conoscenza dell’insegnamento conciliare in Polonia, soprattutto tra i fedeli laici, nonché l’importanza dell’argomento di cui tratta la Costituzione. Quando ancora era arcivescovo di Cracovia, Karol Wojtyła sottolineava che la Dei Verbum doveva essere interpretata come documento-base per la comprensione di tutto il Concilio Vaticano II. Questo perché il Concilio voleva parlare di Dio all’uomo di oggi e la Dei Verbum, trattando della Rivelazione e cioè del dialogo tra Dio e uomo, costituiva il fondamento per ogni riflessione conciliare. Non è necessario poi dilungarsi sull’importanza che la Costituzione ha avuto per il dialogo ecumenico, la comprensione della Sacra Scrittura ecc. Un’ultima ragione per cui agli Autori è sembrato necessario intraprendere tale studio sta nella convinzione che la dottrina della Dei Verbum dovrebbe essere interpretata non come terminus ad quem, ma come terminus a quo, vuol dire non come punto d’arrivo della riflessione teologica sulla Rivelazione, Tradizione e Sacra Scrittura, ma come punto di partenza. Nel commento del testo della Costituzione gli Autori seguono fedelmente la struttura del documento, offrendo talvolta non soltanto una spiegazione della dottrina conciliare, ma permettendo anche di leggere il testo sullo sfondo delle discussioni della fase preparatoria e mettendo in luce punti nodali del documento. Il commento si sviluppa intorno ai seguenti argomenti: Costituzione dogmatica sulla divina Rivelazione sullo sfondo della dottrina conciliare, comprensione della divina Rivelazione, fede come risposta alla Rivelazione di Dio, comprensione della Tradizione, sviluppo della Tradizione nella Chiesa, la Parola di Dio e la Bibbia, Tradizione e Magistero, Sacra Scrittura - Rivelazione messa per iscritto, interpretazione della Scrittura, Antico Testamento, Nuovo Testamento, Sacra Scrittura nella vita della Chiesa. Offrendo questo commento gli Autori dell’articolo si augurano che la dottrina conciliare sulla divina Rivelazione sia tuttora una guida per tutta la Chiesa. Lo studio di questa dottrina conciliare rimane una questione sempre attuale. E forse diventa ancora più attuale con la constatazione che ormai - a quarant’anni dalla chiusura del Concilio - cominciano a mancare testimoni diretti di quest’evento.
  • Item
    Formuła "Wierzę w Kościół" w symbolu wiary i jej teologiczne znaczenie
    (Wydawnictwa Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2013) Borto, Paweł
    The paper aims to present the theological significance of the article of faith expressed in the words “I believe in the Church”. In order to do so, the author starts by analysing the place that the profession of faith in the Church had in the ancient Symbols of Faith. A look at the most representative creeds reveals that the profession of faith in the Church was clearly distinct from the profession of faith in God, which is also expressed by the grammar of the Christian Creed. However, the interpretation of the mystery of the Church in terms of salvation history helped emphasize that the profession of faith in the Church - although calling for a slightly different understanding of the word “believe” than in the articles relating to the Divine Persons - is the continuation of the profession of faith in God who acts in the human history in the Church and through the Church. Referring to the paradox fulfilled in Christ, in whom man meets universale concretum in history, the author cites universale concretum sacramentale formula proposed by Salvador Pié-Ninot as properly reflecting the nature of the Church and the relationship between the Church and faith. In the last part of the paper, the author briefly discusses major difficulties associated nowadays with the confession of faith in the Church. He emphasizes that professing faith in the Church is closely related to a genuine experience of a living community of the Church and remaining in her.
  • Item
    From an Apology for Catholicism to Theological Modernism: The Principle of Development in Alfred Loisy’s Thought
    (Wydawnictwo KUL, 2022) Borto, Paweł
    This paper aims to show the reasons why Alfred Loisy’s idea to develop an apology for Christianity was unsuccessful and led to his transition to the modernist position. It explores theological and fundamental issues underlying his ambitious program. Firstly, it discusses the concept of modernism, having in mind that Loisy himself opposed the accusations of his following modernism. Secondly, it synthetically presents the context and characteristics of Loisy’s works to properly understand his idea of Christian apologetics. The subsequent section analyses Loisy’s most important assumptions and the way he formulated his apologia, focusing on the issue of historical criticism and his application of John Henry Newman’s idea of development to the history of religion. These analyses allow us to conclude that by applying the historical-critical method, Loisy did not avoid adapting incorrect philosophical assumptions and improper application of Newman’s development of Christian doctrine to his reflections on the history of religion.
  • Item
    Joseph Ratzinger’s Apologia for the Concept of the Soul
    (Wydawnictwo KUL, 2022) Borto, Paweł
    This article aims to show the rationale behind Joseph Ratzinger’s defence of the concept of the soul in his theological reflection. Since Ratzinger did not produce a separate text justifying the need to maintain the concept of the soul yet justified it when discussing other issues, primarily those related to the Christian profession of faith, a distinction was made between biblical and philosophical-theological arguments to analyse his thought. The analysis indicated that J. Ratzinger saw two fundamental paths in the biblical tradition leading to the formation of the concept of the soul. The first is that which discovers God as the Life-Giver more powerful than death. The second involves the maturing of the profession of faith in the resurrection and the fact of Christ’s resurrection. The concept of the soul, to be developed later, will be based on these two fundamental truths attested to by the Bible and will be the drawing of anthropological conclusions originating in the most important truths of the faith, such as the resurrection of the body or belief in the Last Judgement. Ratzinger also examines other statements of the Church’s Magisterium or those handed down by philosophical and theological tradition from this standpoint. Hence, for him, the concept of the soul does not so much belong to particular anthropology as it derives from a profession of faith that calls for a clear and simple message that is not confined to the expert considerations of theologians.
  • Item
    Le sens spirituel et son actualité en perspective théologico-fondamentale selon Henri de Lubac
    (Prowincja Warszawska Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela, 2018) Borto, Paweł
    The spiritual interpretation of the Bible and the spiritual sense of God’s Word is one of the most important problems of the theological research by Henri de Lubac. The French theologian was convinced that spiritual reading is still valid in the context of critical research on the Bible. In the present article, the author indicates the reasons for which Henri de Lubac argued for the topicality of this kind of exegesis. Building on these premises, some conclusions will be drawn on the theological basis of the spiritual exegesis, on the specificity of such reading of the Bible, and on the possibility of its critical verification.
  • Item
    "Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię" w życiu i posługiwaniu kapłana
    (Wyższe Seminarium Duchowne w Kielcach, 2015) Borto, Paweł
    The present article reflects upon the topic of the 2014/15 liturgical year’s slogan in relation to the lives and the service of priests. The author concentrated on four aspects which are crucial to the priests’ service and life: the sensitivity to the community dimension of priesthood, the ability to be surprised by God's love, the humble and liberating awareness of one’s own insignificance against the love of Jesus, a living faith in the Gospel. Each of the mentioned dimensions was shown in conjunction with the words calling for repentance and faith, which open the public ministry of Jesus Christ.
  • Item
    „Pismo mówi, że On ma powstać z martwych” (J 20,9). Znaczenie odwołania się do Pisma w najwcześniejszych formach wyznania wiary w Zmartwychwstanie. Analiza teologicznofundamentalna
    (2019) Borto, Paweł
    Niniejszy artykuł omawia sposób, w jaki najwcześniejsze formy wyznania wiary w Zmartwychwstanie odwołujące się do świadectwa Pisma Starego Testamentu. Analizie zostały poddane najważniejsze świadectwa wiary w Zmartwychwstanie wyrażone w aklamacjach i formułach wiary – zarówno te, w których nie pojawia się bezpośrednie odwołanie się do Pisma, jak też i te, w których można wskazać nawiązanie do określonych miejsc w Piśmie. W analizie pominięto katechezy i hymny liturgiczne, stosując w wyborze kryterium diachroniczne wskazujące na pierwszeństwo chronologiczne aklamacji i formuł wiary. Przeprowadzona analiza pozwoliła wykazać, że pierwszym punktem odniesienia dla wiary w Zmartwychwstanie nie jest Pismo, lecz świadectwo świadków, którzy spotkali Zmartwychwstałego, a więc u początku wiary w Zmartwychwstanie jest wydarzenie. Słowo Starego Testamentu samo w sobie jest niewystarczalne. Dopiero kiedy zaczyna się je odczytywać w świetle wydarzeń z życia Jezusa i w świetle Jego słów, można zacząć wskazywać na wypełnienie się Pisma w wydarzeniach paschalnych. Tak więc choć to nie Pismo jest początkiem wiary w Zmartwychwstanie, to zarazem wiara ta szuka odniesienia w Piśmie – lecz nie w pojedynczych tekstach Pisma, ale w Piśmie czytanym jako jedno wielkie świadectwo o zbawczym Bożym działaniu. W pierwszych formułach wiary w Zmartwychwstanie oraz w aklamacjach utrwalony został zarazem pewien sposób lektury Pisma, który stanowi wzorzec dla budowania argumentacji skrypturystycznej w teologii fundamentalnej, ponieważ ukazuje on, że Pismo jest tu czytane najpierw jako całość (egzegeza kanoniczna) oraz w świetle tradycji apostolskiej i z uwzględnieniem analogii wiary, na co zwraca uwagę Benedykt XVI w dokumencie Verbum Domini.
  • Item
    Pobożność maryjna w ujęciu Josepha Ratzingera/ Benedykta XVI
    (Wydawnictwo KUL, 2024) Borto, Paweł
    Artykuł przedstawia rozumienie pobożności maryjnej i jej teologiczne uzasadnienie w ujęciu Josepha Ratzingera/Benedykta XVI. Podstawą dla prowadzonych analiz były przede wszystkim teksty mariologiczne o charakterze systematycznym, jak i wybrane wypowiedzi Benedykta XVI. Przeprowadzona analiza wykazała, że zagadnienie pobożności maryjnej J. Ratzinger ściśle łączył z refleksją mariologiczną. Tę zaś zawsze rozwijał w ścisłym związku z tajemnicą Objawienia oraz z zachowaniem właściwej równowagi między mariologią chrystotypiczną a eklezjotypiczną . Jednocześnie w poglądach Ratzingera na rolę pobożności maryjnej zaszła pewna zmiana. Początkowy dystans wobec pewnych form pobożności maryjnej ustąpił postawie docenienia tej pobożności. Wnioski z przeprowadzonej analizy pozwalają stwierdzić, że proponowany przez Ratzingera model pobożności maryjnej ściśle wiąże się z logiką Objawienia i autentyczną czcią oddawaną Bogu, wypływa z lektury Pisma Świętego, pozostaje wierny treściom dogmatów maryjnych oraz wskazuje na Maryję jako doskonałą uczennicę Pana i uosobienie Kościoła. O ile wnioski te zostały wskazane już w innych publikacjach, to należy podkreślić, że w poglądach bawarskiego teologa trzeba uwzględnić pewną ewolucję. Poglądy te bowiem cechuje wprawdzie pewien constans, ale z czasem w twórczości Ratzingera dochodzi do głosu większa uwaga poświęcona praktykowaniu pobożności maryjnej. Jest ona postrzegana nie tylko jako wyraz posłuszeństwa słowom Pisma (por. Łk 1,48), ale w przeżywanie tajemnicy Boga i Kościoła wnosi wymiar osobowy, pozwala docenić lokalne tradycje i związaną z nimi cześć okazywaną Maryi oraz uczy, że spotkanie z Bogiem domaga się również zaangażowania serca, które także poznaje. The article presents an understanding of Marian devotion and its theological justification as seen by Joseph Ratzinger/Benedict XVI. The basis for the analyses carried out was primarily systematic Mariological texts, as well as selected statements of Benedict XVI. The analysis carried out showed that the issue of Marian devotion to J. Ratzinger is closely connected with Mariological reflection. This Mariological reflection he always developed in close connection with the mystery of Revelation and with the right balance between christotypical and ecclesiotypical Mariology. At the same time, there was a certain change in Ratzinger’s views on the role of Marian devotion. The initial distance from certain forms of Marian devotion gave way to an attitude of appreciation for this devotion. The conclusions of the analysis allow us to summarize that the model of Marian piety proposed by Ratzinger is closely connected with the logic of Revelation and authentic reverence for God, flows from the reading of Scripture, remains faithful to the content of Marian dogmas, and points to Mary as the perfect disciple of the Lord and the personification of the Church. While these conclusions have already been indicated in other publications, it should be emphasized that a certain evolution must be taken into account in the views of the Bavarian theologian. While a certain constancy characterizes these views, over time, greater attention to the practice of Marian devotion emerges in his work. It is seen not only as an expression of obedience to the words of Scripture (cf. Luke 1:48), but brings a personal dimension to experiencing the mystery of God and the Church, allowing one to appreciate local traditions and veneration shown to Mary, and teaches that an encounter with God also demands the involvement of the heart.
  • Item
    Profil Maryjny Kościoła. Eklezjologiczne implikacje nauczania papieży
    (Wydawnictwo Naukowe UKSW, 2012) Borto, Paweł
    The last two popes refer in their statements to “the Marian profile of the Church”. This phrase, which refers to the thought of H. U. Von Balthasar, has resounded in the contemporary theological reflection, meaning more than a secondary topic. Since the ecclesiological thought should focus on the sacramental and anthropological aspects, the topic of the Marian profile of the Church (as a part of the anthropological one) fully belongs to ecclesiology. However, the author of the article addresses the statements of John Paul II and Benedict XVI not only because of that. Another fact which inspired the article was that the teaching failed to receive a broader echo neither in the Church in Poland, nor in the Polish theology, although the Polish Church is often described as deeply Marian. The article is divided in two parts. In the first part, the author discusses all the statements of both John Paul II and Benedict XVI regarding „the Marian profile of the Church”. He analyzes their context and points to their doctrinal meaning. In the second one, arguing that „the Marian principle in the Church” refers not to some abstract idea, but to a living person, the author presents the ecclesiological implications of the principle, referring them to the most fundamental moments of Mary’s life. The implications consider: the primacy of grace in the Church, obedience to the Word, the mystery of motherhood, participation in Christ’s cross. The conclusion presents the implications of this theology for the Church. First, the mariological perspective on the mystery of the Church allows us to understand the reality of the Church as of an irreducibly personal character (communio personarum with its source in the mystery of the Trinity). As for the sacramental dimension of the Church, the Marian profile also requires that its forms were shaped so that it took into consideration human receptive abilities.
  • Item
    Rozumienie Objawienia Bożego w lubelskiej szkole teologii fundamentalnej
    (Towarzystwo Naukowe KUL, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, 2018) Borto, Paweł
    W 100-letnią tradycję istnienia Wydziału Teologii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II wpisuje się dziedzina określana jako teologia fundamentalna. Znalazła się w programie studiów teologicznych od samego początku, tak iż z perspektywy ostatnich lat można powiedzieć o powstaniu lubelskiej szkoły teologii fundamentalnej. Autor niniejszego artykułu postanowił przedstawić, w jaki sposób w obrębie tej szkoły rozumie się Boże Objawienie, czyli jedno z istotnych zagadnień, które jest zarówno podstawą wszelkiej teologii, jak również przedmiotem namysłu w obrębie teologii fundamentalnej. W tym celu autor przedstawił najpierw znaczenie refleksji nad pojęciem Objawienia Bożego, a następnie wskazał autorów, których działalność naukowa związana była z istnieniem lubelskiej szkoły teologii fundamentalnej i którzy zajmowali się refleksją nad Bożym Objawieniem. W kolejnych punktach artykułu przedstawione zostało rozumienie Bożego Objawienia w kategoriach personalistycznych, właściwych dla wspomnianego środowiska teologicznego, znaczenie Bożego Objawienia w teologicznej interpretacji religii oraz pojmowanie wiarygodności Objawienia.
  • Item
    Teologicznofundamentalne znaczenie najstarszych nowotestamentalnych formuł wiary w Zmartwychwstanie
    (Towarzystwo Naukowe KUL, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, 2015) Borto, Paweł
    Wiara w zmartwychwstanie Jezusa na kartach Nowego Testamentu została wyrażona na wiele różnych sposobów. Pośród nich duże znaczenie mają tzw. formuły wiary, w których prawda o zmartwychwstaniu Chrystusa jest przekazywana jako część chrześcijańskiego wyznania wiary. Autor artykułu podjął się analizy i porównania trzech typów formuł wiary: jednoczłonowej oraz dwóch dwuczłonowych w formie bardziej rozwiniętej (1Kor 15,3-5 i Rz 1,3-4) w perspektywie teologicznofundamentalnej, a więc poszukując wniosków dotyczących wiarygodnościowego wymiaru tych formuł oraz ich roli w przekazie wiary. Przeprowadzona analiza pozwoliła na wskazanie szeregu interesujących danych. Ukazała, że bardzo szybko przekaz wyznania wiary w zmartwychwstanie Jezusa przyjął określoną formę, w której istotna prawda była wyrażana w sposób niezmienny i niezależny, jako swego rodzaju „kanon”. Z drugiej strony powyższa analiza pozwoliła stwierdzić, że już bardzo wcześnie ten przekaz wiary w zmartwychwstanie Chrystusa łączył się z pogłębioną refleksją teologiczną interpretującą w świetle zmartwychwstania poprzedzające je wydarzenia. Wreszcie można też powiedzieć, iż omawiane formuły wiary są świadectwem tego, że dla uczniów Jezusa wiara w Jego zmartwychwstanie stała się „nowym początkiem” w odkryciu Jego tożsamości.
  • Item
    The Limits of Rational Knowledge of God According to Joseph Ratzinger
    (Wydawnictwo KUL, 2023) Borto, Paweł
    Joseph Ratzinger’s theological thought is distinguished by the conviction that the Christian knowledge of God is closely associated with the concept of the Logos. Therefore, in his reflection, Joseph Ratzinger is a theologian who seeks to render the mystery of God in positive terms. Yet, it would be a mistake to leave this statement without adding that in the rational knowledge of God, theology should at the same time confront what constitutes the limit of rational knowledge. The aim of this article is therefore to provide an overview of how Joseph Ratzinger pointed to the limits of the rational knowledge of God. A two-step method was adopted to achieve this goal. With reference to the synthetic approach, it first accounts for the place that the question of the rational knowledge of God takes in J. Ratzinger’s theological reflection; then it points out how, according to the German theologian, we should understand the apophatic dimension of all theological knowledge; namely, that God, being the infinite Love, can only be known in aspects, and only in the attitude of surrender. In the next step, the most significant aspects of Joseph Ratzinger’s theological reflection on theological knowledge were selected. The analysis of representative texts demonstrates how the German theologian understands limits in the rational knowledge of God. Thus, the understanding of rationality closed to the knowledge of God was presented first, along with the requirements that reason has to meet in order to open itself to the knowledge of God. Then it was demonstrated which of the most important areas of J. Ratzinger’s theological reflection refer to the limits of rational knowledge, and how they do it. The article concerns the limits of knowledge determined by the Revelation, the mystery of God, and the personal centre of Revelation – Christ, as well as the ecclesiastical nature of the creed.
  • Item
    The Lublin School of Fundamental Theology’s Understanding of Divine Revelation
    (2018) Borto, Paweł
    This article discusses how Divine Revelation is understood at the Lublin School of Fundamental Theology. After presenting the significance of the reflection on the subject of Revela- tion, the article presents the most important characteristics of our reflection on this subject typical of the group of theologians associated with John Paul II Catholic University of Lublin. This includes their personalistic understanding of Divine Revelation, the meaning of Divine Revelation in the theological interpretation of religion and their comprehension of Revelation’s credibility.
  • Item
    Wiara w zmartwychwstanie ciała według "Katechizmu Kościoła Katolickiego"
    (Wyższe Seminarium Duchowne w Kielcach, 2013) Borto, Paweł
    Przedostatni artykuł Credo apostolskiego wyznaje wiarę w zmartwychwstanie ciała. Choć należy on do końcowej części Składu Apostolskiego, nie należy interpretować go tylko jako jednej z „ostatnich prawd”, lecz również jako zwieńczenie całego wyznania wiary rozpoczynającego się od prawdy o stworzeniu świata i człowieka, i jako prawdę wyrażającą ostateczne rzeczy czekające człowieka. Omawiając komentarz Katechizmu Kościoła Katolickiego do tego artykułu wiary wskazano najpierw, że Katechizm ukazuje wiarę w zmartwychwstanie ciała jako jedną z prawd głoszonych zawsze – i to pomimo ogromnego sprzeciwu, z jakim spotykała się ona od początku i pomimo tego, iż także współcześnie bywa ona nierozumiana. W celu przybliżenia tego, w jaki sposób Katechizm rozumie zmartwychwstanie ciała, należało najpierw ukazać, jak KKK rozumie zmartwychwstanie Chrystusa w ciele. Katechizm bowiem podkreśla, że fundamentem dla jedenastego artykułu wiary jest chrześcijańskie przekonanie o tym, iż człowiek zmartwychwstaje w ciele poprzez udział w zmartwychwstaniu Chrystusa. Następnie omówiono część, w której Katechizm komentuje artykuł o zmartwychwstaniu umarłych, uwypuklając to, iż w KKK podkreśla się to, że prawda o zmartwychwstaniu ciała „dojrzewała” w historii Objawienia powoli. Wskazano również, że Katechizm w tej części komentarza wyjaśnił samo rozumienie zmartwychwstania, kogo ono dotyczy, w jaki sposób należy myśleć o zmartwychwstaniu w ciele i kiedy się to dokona. Komentarz KKK do omawianego artykułu wiary kończy się przedstawieniem chrześcijańskiego rozumienia śmierci człowieka. W ostatniej części niniejszego opracowania omówiono teologiczne implikacje doktryny przedstawionej w Katechizmie. Ukazano tu nie tylko założenia, które znalazły się u podstaw katechizmowego wyjaśnienia omawianego artykułu wiary, ale także to, w jaki sposób należy katechizmowe ujęcie prawdy o zmartwychwstaniu ciała rozumieć na tle współczesnych dyskusji teologicznych związanych z wiarą w zmartwychwstanie ciała lub zmartwychwstanie umarłych.
  • Item
    Wiarygodność Kościoła według Josepha Ratzingera
    (Towarzystwo Naukowe KUL, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, 2017) Borto, Paweł
    Myśl teologiczna Josepha Ratzingera jest dla współczesnej teologii jednym z ważnych punktów odniesienia. Jednocześnie można dziś już stwierdzić, że myśl niemieckiego Teologa jest na tyle dostępna, iż możliwe staje się całościowe i krytyczne opracowanie poszczególnych zagadnień z jego spuścizny teologicznej. Autor niniejszego artykułu podjął się opracowania jednego z kluczowych tematów dla refleksji teologicznofundamentalnej – rozumienia wiarygodności Kościoła. Temat ten nie znalazł całościowego i systematycznego opracowania w twórczości J. Ratzingera. Jednocześnie analiza jego twórczości wskazuje, że za poszczególnymi opracowaniami o charakterze cząstkowym kryje się określona koncepcja wiarygodności Kościoła. Autor niniejszego artykułu postanowił ukazać tę koncepcję omawiając następujące zagadnienia: warunki określające możliwość refleksji nad zagadnieniem wiarygodności Kościoła, więź Kościoła z Osobą Chrystusa (historyczny wymiar wiarygodności Kościoła), cechy decydujące o wiarygodności wspólnoty kościelnej w jej aktualnym istnieniu.
  • Item
    Yves’a Congara spojrzenie na Kościół jako podmiot Tradycji
    (Wyższe Seminarium Duchowne w Kielcach, 2003) Borto, Paweł