Aksjologia systemu prawa. Teoria i praktyka

dc.contributor.authorPotrzeszcz, Jadwiga
dc.date.accessioned2023-11-07T07:03:05Z
dc.date.available2023-11-07T07:03:05Z
dc.date.issued2023
dc.description.abstractProblematyka aksjologii prawa, podjęta w niniejszej rozprawie, obejmuje wielość szczegółowych zagadnień, możliwych do zidentyfikowania poprzez przyjęcie dwóch perspektyw: 1) prawo jako wartość, 2) wartości w prawie. Rozważając zagadnienie prawa rozumianego jako wartości szczególnie istotnej w życiu społecznym człowieka, należało zaakcentować, że w tym ujęciu chodzi o sprawiedliwe prawo stanowione. Aby prawo stanowione było sprawiedliwe, nie może powstawać w rezultacie działania jedynie prawotwórczej woli podmiotu kompetentnego we wspólnocie do tworzenia prawa. Innymi słowy, nieco upraszczając, nieakceptowalna jest – tkwiąca korzeniami w teorii Thomasa Hobbesa – paremia: non veritas, sed auctoritas facit legem. Sprawiedliwość prawa pozytywnego nie jest zależna od arbitralnej woli prawodawcy, lecz od tego, czy prawodawca uwzględni w procesie tworzenia prawa, prawnonaturalne, ponadpozytywne dyrektywy i uwarunkowania. Zatem prawo sprawiedliwe powstaje w drodze racjonalnego namysłu nad rzeczywistością będącą przedmiotem regulacji prawnej. Prawo we właściwym sensie jest „rozporządzeniem rozumu dla dobra wspólnego”, jak to wyraził św. Tomasz z Akwinu. Jedynie takie sprawiedliwe prawo może być zabezpieczeniem przed samowolą władzy, np. władzy państwowej, może gwarantować adresatom bezpieczeństwo prawne. W moim przekonaniu, jedynie takie prawo można uznać za integralny element zasad, wyrażonych jako: zasada państwa prawa czy zasada praworządności. Właściwy sens tych zasad poprzedzony jest przynajmniej milczącym założeniem, że chodzi o sprawiedliwe prawo pozytywne, o ile oczywiście zaistnieje sytuacja namysłu nad sensem tak często dzisiaj stosowanych wyrażeń: praworządność oraz państwo prawa. Nie mogliśmy jednak poprzestać na ogólnym, upraszczającym stwierdzeniu, że prawo pozytywne powinno być sprawiedliwe. Twierdzenie to stanowiło punkt wyjścia do wskazania, jakie są wyznaczniki sprawiedliwego prawa. Rozdział pierwszy niniejszej rozprawy został w całości poświęcony tej problematyce. Należało zaakcentować na wstępie, że problem sprawiedliwości prawa dotyczy wyłącznie prawa pozytywnego. Wynika to wprost z tego, że prawo naturalne jest z samej swej istoty sprawiedliwe. Prawo naturalne wyznacza właściwą perspektywę oceny sprawiedliwości prawa stanowionego. Determinanty sprawiedliwego prawa możliwe są do zidentyfikowania w takim samym stopniu, w jakim stopniu człowiek posiada zdolność do odczytania zasad prawa naturalnego za pomocą rozumu praktycznego lub zmysłu moralnego. Przyjęta perspektywa prawnonaturalna umożliwiła wskazanie, jakie konkretnie wymagania powinien uwzględnić prawodawca, aby tworzone przez niego prawo było prawem sprawiedliwym. Do determinantów sprawiedliwego prawa zostały zaliczone następujące: godność człowieka, dobro wspólne, natura rzeczy, właściwe określenie zakresu kompetencji prawodawcy oraz wyznaczenie granic jego swobody w określaniu treści prawa, a także związane z tą kwestią respektowanie przez prawodawcę zasady równości i proporcjonalności w ograniczaniu praw i wolności człowieka. Wskazane determinanty sprawiedliwego prawa stanowią jedynie punkty orientacyjne dla prawodawcy, nie zaś gotową receptę gwarantującą osiągnięcie sukcesu w obszarze sprawiedliwości. Każdorazowo w procesie tworzenia konkretnych unormowań prawodawca powinien uwzględnić te orientacyjne punkty odniesienia i samodzielnie za pomocą rozumu praktycznego ustalić, co w kontekście danego przedmiotu regulacji prawnej wynika z tych wskazówek. Zakłada się, że prawodawca jest zdolny odczytać za pomocą własnej kognitywnej możności, jakie prawnonaturalne tytuły powinny zostać uwzględnione w treści prawa pozytywnego. Te prawononaturalne tytuły mają przede wszystkim swe źródło w przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka oraz konieczności uwzględnienia, że wszelkie regulacje prawne powinny być ostatecznie ukierunkowane na urzeczywistnianie dobra wspólnego. Pomocna w tym zakresie jest również analiza przez prawodawcę, jakie wskazówki płyną dla niego z natury (istoty) przedmiotu regulacji prawnej, innymi słowy chodzi o uwzględnienie natury rzeczy jako faktora z obszaru faktyczności. W kolejnym etapie prawodawca na gruncie wniosków praktycznych sformułowanych w toku rozważań uwzględniających wartość godności człowieka, wartość dobra wspólnego oraz natury rzeczy, powinien prawidłowo zidentyfikować swoje kompetencje oraz granice swobody w określaniu treści prawa. W szczególności powinien kierować się zasadą równości mającą swą podstawę i uzasadnienie w przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, oraz proporcjonalnie rozkładać ciężary, i ograniczenia wolności i praw. Wszelkie ograniczenia wolności i praw muszą być proporcjonalne do wagi celu, któremu dane unormowanie ma służyć. Ostatecznie jednak wszystkie cele polityki państwa powinny w dalszej perspektywie służyć realizacji dobra wspólnego, którego co do zasady nie powinno się przeciwstawiać dobru każdego człowieka. Rozważając zagadnienie aksjologii prawa z drugiej perspektywy, a mianowicie w centrum uwagi stawiając problematykę wartości w prawie, trzeba najpierw uwzględnić dwie fundamentalne wartości, którymi są: sprawiedliwość i bezpieczeństwo prawne. Dość utrwalony jest pogląd o antynomiczności tych wartości za sprawą Gustawa Radbrucha, który taką relację określił w ramach idei prawa. Relacje tych dwu fundamentalnych wartości w prawie mogą być różnie postrzegane w zależności od tego, jak konkretnie pojmowana jest sprawiedliwość oraz bezpieczeństwo prawne. Przyjęte w niniejszej rozprawie pojmowanie bezpieczeństwa prawnego nie stawia tego pojęcia w relacji przeciwstawności do sprawiedliwości. Niemniej jednak relacja obu tych pojęć jest złożona. W punkcie wyjścia przyjęte zostało ustalenie, że zarówno sprawiedliwość, jak i bezpieczeństwo prawne mają swe źródło w prawie naturalnym. To prawnonaturalne roszczenie do urzeczywistnienia sprawiedliwości w prawie oraz urzeczywistnienia bezpieczeństwa prawnego w konkretnym porządku prawnym może być zrealizowane w różnym stopniu, w zależności od konkretnych uwarunkowań społeczno-gospodarczych i politycznych. Jednakże jedynym dostępnym i najlepszym środkiem realizacji sprawiedliwości oraz bezpieczeństwa prawnego jest prawo stanowione. Na postawione we wstępie pytanie o wpływ stopnia urzeczywistnienia sprawiedliwości prawa na stopień urzeczywistnienia bezpieczeństwa prawnego należy odpowiedzieć, że im bardziej prawo jest sprawiedliwe, w tym większym stopniu urzeczywistnione jest bezpieczeństwo prawne. A im bardziej prawo jest niesprawiedliwe, w tym większym stopniu traci przymiot bycia adekwatnym środkiem urzeczywistnienia bezpieczeństwa prawnego. Te dwie zasadnicze wartości znajdują się w relacji współdziałania i umacniania. Zatem konieczne jest dążenie do osiągania jak najwyższego poziomu sprawiedliwości prawa, ponieważ to przekłada się wprost na osiąganie wyższego poziomu bezpieczeństwa prawnego. Natomiast jeśli prawo byłoby niesprawiedliwe w tak wielkim stopniu, że przekroczony zostałby próg możliwej do zniesienia dozy niesprawiedliwości prawa, wówczas nie można byłoby oczekiwać bezpieczeństwa prawnego ze strony takiego „prawa”, czy raczej właściwie „ustawowego bezprawia”. W takiej sytuacji, to samo prawo pozytywne stałoby się zagrożeniem dla człowieka, nie dając mu żadnego bezpieczeństwa prawnego. Należy to jeszcze raz zaakcentować, że w momencie krytycznym, gdy ze względu na ekstremalną niesprawiedliwość prawo traci naturę prawa, traci tym samym swój walor bycia środkiem gwarancji bezpieczeństwa prawnego, a wręcz może nawet zagrażać dobrom życiowym i interesom człowieka. Wówczas funkcję gwarancyjną musi z konieczności przejąć rozum praktyczny (głos sumienia), który wskaże człowiekowi, jak odpowiednio do sytuacji należy się zachować. Sprawiedliwość prawa stanowionego jest bezpośrednio uzależniona od uszanowania w prawie godności człowieka jako wartości absolutnej każdej istoty ludzkiej. Człowiek ze względu na swoją społeczną naturę żyje i realizuje się we wspólnocie. Osiąga swoją doskonałość (tj. pełny rozwój tkwiących w nim potencjalności) we współpracy z innymi ludźmi. W ten sposób realizuje się dobro wspólne. Dobro wspólne jest wartością osiąganą w relacjach społecznych, w społecznym współdziałaniu. W takim klasycznym, teoretycznym ujęciu pomiędzy dobrem wspólnym a godnością człowieka panuje harmonia. Aby zweryfikować tę teorię w praktyce, osobna części niniejszej rozprawy została poświęcona analizie całego dotychczasowego orzecznictwa polskiego Trybunału Konstytucyjnego, który na przestrzeni ponad trzech dekad wypowiadał się na temat rozumienia tych wartości i zasad konstytucyjnych. W szczególności po wejściu w życia aktualnie obowiązującej Konstytucji RP, w której wprost zostały sformułowane zasady dobra wspólnego i godności człowieka. Trybunał Konstytucyjny w swoich wypowiedziach orzeczniczych wielokrotnie dał wyraz uznaniu wartości godności człowieka i wartości dobra wspólnego za najwyższe konstytucyjne wartości w polskim porządku prawnym. Wartości te wpływają na cały porządek prawny na poziomie podkonstytucyjnych aktów normatywnych. Zasadniczo wartości te nie powinny być względem siebie antagonistyczne, lecz realizacja obu ma służyć ostatecznie rozwojowi człowieka w jego życiu we wspólnocie. Jednakże w razie zaistnienia jednak sytuacji konfliktu pomiędzy tymi wartościami Trybunał Konstytucyjny daje pierwszeństwo ochronie przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka. The issue of the axiology of law addressed in the present dissertation encompasses a multiplicity of specific problems, which are identifiable by adopting two perspectives: 1) law as a value, 2) values in law. When considering the issue of law as a value of particular relevance to human social life, it is important to emphasise that this approach concerns fair (just) positive law. Thus, in order to be fair, positive law (statutory/statute law) cannot be the outcome of the mere law-making will of an entity competent in the community to create law. In other words, slightly simplifying, the legal maxim rooted in the theory of Thomas Hobbes - non veritas, sed auctoritas facit legem - is unacceptable. The justice of positive law is not dependent on the arbitrary will of the legislator, but on whether the legislator, in the process of law-making, takes into account natural law, supra-positive directives and determinants. Therefore, fair law is created through rational reflection upon the reality that is the object of legal regulation. Law in its proper sense is “an ordinance of reason for the common good”, as St Thomas Aquinas expressed it. Only such fair law may provide a safeguard against arbitrary authority, e.g. state authority, and may guarantee legal security to its addressees. In my view, only such law may be regarded as an integral element of the principle expressed as ‘the Rule of Law’. The correct sense of this principle is preceded by at least the implicit assumption that it concerns fair positive law, provided that a reflection on the meaning of the so frequently used expression today ‘the Rule of Law’ actually takes place. However, we cannot stop at the general simplistic statement that positive law should be fair. This claim was the starting point for indicating the determinants of fair law. The first chapter of the present dissertation was devoted entirely to this issue. It should be emphasised at the outset that the issue of the justice of law concerns only positive law. This follows directly from the fact that natural law is inherently fair. Natural law determines the proper perspective for assessing the fairness of positive law. The determinants of fair law are identifiable to the same extent that a human being has the capacity to interpret the principles of natural law by means of practical reason or the moral sense. The adopted legal-natural perspective allowed indicating specific requirements that the legislator should take into account to ensure that the law it creates is fair law. The determinants of fair law include the following: human dignity, the common good, the nature of things, the proper definition of the scope of the legislator’s competence as well as the setting of the limits of its freedom in determining the content of the law, and the related respect for the principles of equality and proportionality in restricting human rights and freedoms by the legislator. The indicated determinants of fair law are only landmarks for the legislator, not a ready solution guaranteeing success in the field of justice. Each time in the process of drafting specific norms, the legislator should take into account these landmarks and, by means of practical reason autonomously, determine what, in the context of the respective object of legal regulation, results from the landmarks. It is assumed that the legislator is capable of reading by means of its own cognitive powers which natural law entitlements should be included in the content of positive law. These natural law entitlements primarily have their origin in the inherent and inalienable dignity of the human being as well as in the necessity to consider that any legal regulation should ultimately be directed towards the implementation of the common good. In this regard, it is also useful for the legislator to analyse which guidelines stem from the nature (essence) of the subject matter of the legal regulation, in other words to consider the nature of things as a factor from the field of reality. In the next stage, the legislator, on the basis of the practical conclusions formulated in the course of considerations involving the value of human dignity, the value of the common good and the nature of things, should correctly identify its competence and the limits of its freedom in determining the content of the law. In particular, the legislator should be guided by the principle of equality having its basis and rationale in the inherent and inalienable dignity of the human being, and proportionately distribute the burdens, as well as the limitations of freedoms and rights. Any restrictions on freedoms and rights must be proportionate to the gravity of the objective which the regulation is intended to serve. Ultimately, however, all state policy objectives should in the long term serve the common good, which in principle should not be opposed to the welfare of each individual. When considering the issue of the axiology of law from a second perspective, namely focusing on the issue of values in law, first it is necessary to consider two fundamental values, which are justice and legal security. The view of the antinomy of these values is fairly well established due to the formula of Gustav Radbruch, who defined such a relationship within the idea of law. The relationship of these two fundamental values in law may be perceived differently depending on the particular understanding of justice and legal security. The understanding of legal security adopted in the present dissertation does not juxtapose this concept with justice. Nevertheless, the relationship of the two concepts is complex. As a starting point, it is accepted that both justice and legal security have their origin in natural law. This natural-law claim to realise justice in law and to realise legal security in a particular legal order may be fulfilled to varying degrees, depending on the specific socio-economic and political circumstances. However, the only available and best means of achieving justice and legal security is positive law (statutory/statute law). The question posed in the introduction as to the effect of the degree to which the fairness of the law is realised on the degree to which legal security is realised must be answered as follows: The more the law is fair (just), the more legal security is realised. And the more the law is unjust, the more it loses the attribute of being adequate means of the realisation of legal security. These two fundamental values are in a relationship of interaction and enhancement. Thus, it is necessary to seek to achieve the highest possible level of fairness of the law, as this directly results in achieving a higher level of legal security. Whereas, if the law were unfair to such an extent that the threshold of a tolerable degree of injustice of the law was exceeded, then no legal security could be expected from such ‘law’, or actually ‘statutory lawlessness’. Under such circumstances, the positive law itself would become a threat to human beings without providing them with any legal security. It should be emphasised once again that at the critical moment, when, due to extreme injustice, the law loses its legal nature, it thus loses its value as a means of safeguarding legal security, and may even endanger the welfare and interests of the human being. Then, the guarantee function necessarily must be taken over by practical reason (the voice of conscience), which will indicate the person the proper way to act, according to the particular situation. The fairness (justice) of statutory law depends directly on the respect in law for human dignity as an absolute value of every human being. A human being, due to his or her social nature, lives and finds the fulfilment in a community. He or she reaches the perfection (i.e. the full development of the inherent potentialities) in cooperation with other people. Thus, the common good, which is the value achieved in social relations and interaction, is realised. There is harmony between the common good and human dignity in such a classical, theoretical approach. In order to verify this theory in practice, a separate part of the present dissertation is devoted to an analysis of the entire previous jurisprudence of the Polish Constitutional Tribunal, which, over the course of more than three decades, has commented on the understanding of the above constitutional values and principles. In particular, after the entry into force of the current Constitution of the Republic of Poland, in which the principles of the common good and human dignity were explicitly worded. The Constitutional Tribunal, in its judicial statements, has repeatedly expressed its recognition of the value of human dignity and the value of the common good as the highest constitutional values in the Polish legal order. These values influence the entire legal order at the level of sub-constitutional normative acts. In principle, these values should not be mutually antagonistic, but the realisation of both should ultimately serve the human development in his or her life in the community. Nevertheless, in the event of conflict between these values, the Constitutional Tribunal gives priority to the protection of the inherent and inalienable dignity of the human being.
dc.description.sponsorshipProjekt pn. „Tworzenie rozwiązań normatywno-opisowych w celu przeciwdziałania przyczynom przestępczości oraz rozwoju systemu pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem w postaci opartego na wiedzy aksjologicznego uzasadnienia podstaw praktycznego funkcjonowania polskiego systemu prawa” realizowany na podstawie umowy nr DFS-V.7211.10.2020 na powierzenie realizacji zadań z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości.
dc.identifier.AlternativeLocation978-83-66454-98-9
dc.identifier.citationJ. Potrzeszcz, Aksjologia systemu prawa. Teoria i praktyka, Warszawa 2023
dc.identifier.urihttps://hdl.handle.net/20.500.12153/5985
dc.language.isopl
dc.publisherAkademia Wymiaru Sprawiedliwości
dc.rightsAttribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 Internationalen
dc.rights.urihttp://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/
dc.subjectfilozofia prawa
dc.subjectteoria prawa
dc.subjectaksjologia prawa
dc.subjectpaństwo prawa
dc.subjectwartość
dc.subjectprawo naturalne
dc.subjectsprawiedliwość
dc.subjectgodność człowieka
dc.subjectdobro wspólne
dc.subjectnatura rzeczy
dc.subjectkompetencje prawodawcy
dc.subjectzasada równości
dc.subjectzasada proporcjonalności
dc.subjectbezpieczeństwo prawne
dc.subjectpewność prawa
dc.subjectorzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
dc.subjectphilosophy of law
dc.subjectlegal theory
dc.subjectlegal axiology
dc.subjectrule of law
dc.subjectvalue
dc.subjectnatural law
dc.subjectjustice
dc.subjecthuman dignity
dc.subjectcommon good
dc.subjectnature of things
dc.subjectcompetences of the legislator
dc.subjectprinciple of equality
dc.subjectprinciple of proportionality
dc.subjectlegal security
dc.subjectlegal certainty
dc.subjectjurisprudence of the Constitutional Tribunal
dc.titleAksjologia systemu prawa. Teoria i praktyka
dc.title.alternativeAxiology of the legal system. Theory and practice
dc.typeinfo:eu-repo/semantics/book
Files
Original bundle
Now showing 1 - 1 of 1
Loading...
Thumbnail Image
Name:
Potrzeszcz_Jadwiga_Aksjologia_systemu_prawa_teoria_i_praktyka.pdf
Size:
3.49 MB
Format:
Adobe Portable Document Format
Description:
License bundle
Now showing 1 - 1 of 1
Loading...
Thumbnail Image
Name:
license.txt
Size:
2.81 KB
Format:
Item-specific license agreed upon to submission
Description: