Browsing by Author "Szram, Mariusz"

Now showing 1 - 12 of 12
  • Item
    Elementa as a Subject of Discussion with Heresies in Philastrius of Brescia’s "Diversarum hereseon liber"
    (Wydawnictwo KUL, 2024) Szram, Mariusz
    The aim of the research is to determine the semantic field of the term elementa in one of the oldest Latin catalogs of heresies – Philastrius’ "Diversarum hereseon liber" (after 381), and to display the philosophical and theological issues linked with this concept, discussed about in early Christianity, which was reflected in the work of the Bishop of Brescia. Analysis of the source text leads to the following conclusions: 1) the term elementum occurs in the treatise in the plural in a cosmological context, both in the general sense of the components of the world and in the specific sense of the four elements; 2) the views of heretics are dominated by meanings inspired by various currents of ancient philosophy, while for Philastrius, the main determinant of the content of the term elementa is the biblical message; 3) the main topics addressed by the term oscillate around protology and eschatology, and are triggered by ideas that Philastrius considers heretical, such as views that regard the elements as rational entities, or beliefs in the immutability and eternal persistence of the elements or in their ultimate disappearance; 4) among the cosmological heresies criticized by Philastrius, Gnostic movements dominate, as well as unnamed groups that give the divine worship to particular elements; 5) the position of the Bishop of Brescia, which is opposed to these views, is characterized by: faithfulness to the descriptions of creation from the Book of Genesis, comprehended literally; the conviction that the elements pertain exclusively to material reality and have a connection with the created world; an approach to the fate of the elements after the end of the present world that is devoid of spiritualistic extreme, assuming their continued existence, but in an altered form. Problemem badawczym jest ustalenie pola semantycznego terminu elementa w jednym z najstarszych łacińskich katalogów herezji – "Diversarum hereseon liber" Filastriusza (po 381 r.) oraz ukazanie łączących się z tym pojęciem kwestii filozoficzno-teologicznych, wokół których we wczesnym chrześcijaństwie toczyła się dyskusja, znajdująca odzwierciedlenie w dziele Biskupa Brescii. Analiza tekstu źródłowego prowadzi do następujących wniosków: 1) termin elementum występuje w traktacie w liczbie mnogiej w kontekście kosmologicznym, zarówno w ogólnym znaczeniu składników świata, jak i w szczegółowym znaczeniu czterech żywiołów; 2) w poglądach heretyków przeważają znaczenia inspirowane różnymi nurtami antycznej filozofii, natomiast dla Filastriusza głównym wyznacznikiem treści pojęcia elementa jest przekaz biblijny; 3) zasadnicze tematy poruszane za pomocą tego terminu oscylują wokół protologii i eschatologii, i są wywołane przez idee, które Filastriusz uznaje za heretyckie, np. poglądy uznające elementy za byty rozumne, albo przekonania o niezmienności i wiecznym trwaniu elementów lub o ich ostatecznym zaniku; 4) wśród herezji kosmologicznych krytykowanych przez Filastriusza dominują ruchy gnostyckie oraz nieznane z nazwy ugrupowania oddające poszczególnym elementom cześć boską; 5) przeciwstawiane tym poglądom stanowisko Biskupa Brescii charakteryzuje: wierność wobec rozumianych literalnie opisów stworzenia z Księgi Rodzaju; przekonanie, że elementa dotyczą wyłącznie rzeczywistości materialnej i mają związek ze światem stworzonym; pozbawione spirytualistycznej skrajności podejście do losu elementów po końcu obecnego świata, zakładające ich dalsze trwanie, ale w zmienionej formie.
  • Item
    Jakie ciało nie osiągnie królestwa Bożego? Patrystyczna egzegeza 1 Kor 15, 50
    (2019) Szram, Mariusz
    elem artykułu jest porównanie egzegezy wersetu 1 Kor 15, 50 we wczesnej literaturze patrystycznej na przykładzie pism trzech autorów: Ireneusza z Lyonu – przedstawiciela tradycji azjatyckiej; Tertu­liana z Kartaginy – związanego z tradycją północnoafrykańską, zbliżoną w wielu punktach do azjatyckiej; oraz Orygenesa – wywodzącego się z tradycji aleksan­dryjskiej. Wszyscy wspomniani pisarze stosowali interpretację moral­ną zwrotu „ciało i krew” jako grzesznych uczynków, które należy porzucić, aby wejść do królestwa niebieskiego. Każdy z nich dopuszczał jednak także wyjaśnienie dosłowne tego wersetu, próbując pogodzić je z prawdą wiary o cielesnym zmartwychwstaniu. Ireneusz podkreślał, że ciało nie może zmartwychwstać i osiągnąć królestwa Bożego o własnych siłach, ale jedynie z pomocą Ducha Świętego. Tertulian uważał, że ciało w ziemskiej pos­taci zmartwychwstanie, ale nie będzie mogło wejść do królestwa niebieskiego bez przyjęcia cech dostosowanych do nowej rzeczywistości. Najdalej posunął się Orygenes, podważając możliwość powrotu do życia ciał w ziemskim kształcie. Analiza wczesnochrześcijańskich komentarzy do Paw­łowego wersetu dowodzi, że egzegeza patrystyczna była ukierunkowana teolo­gicznie i zależała od ówczesnych sporów doktrynalnych. Daje się też zauważyć pewien pa­radoks: niekiedy w celu uzasadnienia konkretnego stanowiska filozoficzno-teolo­gicznego zwolennik literalizmu lub umiarkowanej alegorezy mógł przywiązywać większą wagę do przenośnego znaczenia tekstu natchnionego niż zdeklarowany alegorysta, który z kolei odwoływał się do daleko idącej interpretacji dosłownej.
  • Item
    Kasjodor, Pisma wybrane (Studia o Kasjodorze), przekład z języka łacińskiego Dominika Budzanowska-Weglenda, ks. Krzysztof Burczak, ks. Jarosław Januszewski, ks. Lucjan Dyka, opracowanie ks. Marek Starowieyski, ks. Mikołaj Lohr, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2022, ss. 362
    (Wydawnictwo KUL, 2023) Szram, Mariusz
    Recenzja książki: Kasjodor, Pisma wybrane (Studia o Kasjodorze), przekład z języka łacińskiego Dominika Budzanowska-Weglenda, ks. Krzysztof Burczak, ks. Jarosław Januszewski, ks. Lucjan Dyka, opracowanie ks. Marek Starowieyski, ks. Mikołaj Lohr, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2022, ss. 362.
  • Item
    Koncepcja kary a hipoteza apokatastazy w eschatologii Grzegorza z Nyssy
    (Wydawnictwo KUL, 2019) Szram, Mariusz
    Kwestia rozumienia pojęcia apokatastazy przez Grzegorza z Nyssy nie jest łatwa do interpretacji. Teksty źródłowe nie są jednoznaczne, a czasem nawet sprzeczne, i mogą budzić wątpliwości co do autentyczności. Niniejszy artykuł, na podstawie zachowanej spuścizny Grzegorza oraz współczesnej literatury naukowej, próbuje udzielić odpowiedzi na następujące pytania: w jaki sposób Grzegorz rozumiał biblijne przekazy o wiecznym potępieniu?; jak pojmował zagadnienie kary pośmiertnej?; jak rozumiał sąd szczegółowy i ostateczny?; oraz jak godził wszystkie te kwestie z nauką o apokatastazie? W pismach Grzegorza dominowało przekonanie o tymczasowości i leczniczym charakterze pośmiertnych kar. Będą ona miały charakter poprawczy i powinny trwać tylko tyle, i aż tak długo, ile będzie tego wymagać pełne oczyszczenie z pozostałości grzechu. Pozostaje kwestią nie do końca jasną, czy kara będzie miała charakter przejściowy także dla zatwardziałych grzeszników i czy Grzegorz dopuszczał dla nich wieczne potępienie. W eschatologii Grzegorza stale jest obecne dynamiczne napięcie między zbawczą łaską Boga skierowaną do całej ludzkości a ludzką wolnością i odpowiedzialnością, której Nysseńczyk nigdy nie próbował podważać. W próbie rozwiązania tej aporii przez Grzegorza centrum ciężkości przechyla się w stronę ostatecznego miłosierdzia i powszechnej woli zbawczej Boga. Chociaż przesłanki do wyrażenia tego przekonania Grzegorz czerpał z filozofii platońskiej, to jednak jego nadzieja na powrót wszystkich do Boga zakorzeniona była ostatecznie w argumentach teologicznych: wszechmocy i nieskończonej dobroci i miłosierdziu Boga oraz w zmartwychwstaniu Chrystusa.
  • Item
    Obraz heretyków w "Moralia in Iob" Grzegorza Wielkiego
    (Wydawnictwo KUL, 2019) Szram, Mariusz
    Jednym z głównych wątków tematycznych Moraliów, czyli komentarza Grzegorza Wielkiego do Księgi Hioba, jest interpretacja trzech przyjaciół Hioba jako heretyków. Niniejszy artykuł przedstawia obraz środowiska heretyków wyłaniający się z dzieła Grzegorza. Nie ma on charakteru prezentacji historycznej. Jest to silnie zretoryzowana krytyczna ocena zjawiska herezji, wzbogacona o analizy i zalecenia o charakterze moralno-duchowym. Problematykę herezji Grzegorz poruszał przede wszystkim z pobudek apologetycznych mających na celu obronę ortodoksyjnej wiary. Obraz heretyka został w tym celu silnie zretoryzowany. Częste stosowanie inwektywy szło w parze z dużym stopniem ogólności w przedstawianiu osobowości i sposobu działania heretyków. Grzegorz bardzo rzadko odwoływał się do konkretnych postaci heretyków i zazwyczaj były to osoby z epoki minionej, głównie wielcy błędnowiercy IV i V wieku, jak Ariusz czy Eutyches. Charakterystyka heretyków jako ludzi odznaczających się głównie trzema wadami (pychą, obłudą i głupotą) przybiera w Moraliach formę toposu, czyli motywu literackiego pojawiającego się w większości wczesnochrześcijańskich tekstów antyheretyckich. Najbardziej oryginalnym elementem w sposobie prezentacji heretyków przez Grzegorza było powiązanie z ich cechami osobowościowymi większości wypowiedzi pojawiających się w księdze Hioba. Tylko niektóre z tych alegorii znajdują swoje paralele w przypisywanym uczniowi Hieronima, Filipowi Prezbiterowi, komentarzu do księgi Hioba, który najprawdopodobniej był znany papieżowi. Grzegorz zetknął się z pewnością w swojej posłudze z pozostałościami takich wcześniejszych herezji, jak arianizm czy donatyzm, co mogło go skłaniać do szerszej refleksji na temat dzialalności heretyków. Budzi jednak zastanowienie, dlaczego w epoce późnego antyku chrześcijańskiego, gdy minął czas powstawania wielkich ruchów heretyckich, właśnie krytyka fenomenu herezji stała się głównym przedmiotem duchowej egzegezy Księgi Hioba.
  • Item
    Origen and Jerome as Exegetes of the Parables from the Gospel of St. Matthew - Elements in Common and Differences
    (Wydawnictwo KUL, 2024) Szram, Mariusz
    The article is an attempt to examine the degree of dependency of Jerome’s exegesis of the parables from the Gospel of St. Matthew on the exegesis of the same texts by Origen. The primary sources are Jerome’s Commentary on the Gospel of St. Matthew written in 398 AD, when he was already an enemy of the Alexandrian, and Origen’s Commentary on the same Gospel. A detailed comparative analysis of the exegesis of the selected parables led to the following conclusions. The differences between the approaches of both authors are limited to three issues: (1) Jerome’s interpretations reflect the spirit of the post-Nicene period, marked by Trinitarian disputes; (2) The Stridonian dissociates himself from all associations with Origen’s dubious theological suggestions, such as the pre-existence of souls or apocatastasis, which can be noticed concealed in the exegesis of the Alexandrian; (3) Jerome’s comments are short and concisely convey the main spiritual meaning of the parables in question, but this difference in the length of comments is quite secondary. Despite the above differences the reliance of the Stridonian on the Alexandrian is significant. Jerome’s elaborations are very similar to those of Origen in terms of exegetic methodology and spiritual content extracted from the text of the Gospel. Even if Jerome does not accept all the solutions proposed by the Alexandrian, he is in constant dialogue with him and remains in his work an Origenist dependent on the allegorical orientation of exegesis. Artykuł jest próbą zbadania stopnia zależności Hieronimowej egzegezy przypowieści z Ewangelii św. Mateusza od interpretacji tych samych tekstów przez Orygenesa. Podstawowymi źródłami są: Komentarz do Ewangelii św. Mateusza napisany przez Hieronima w 398 r., gdy był on już wrogiem Aleksandryjczyka, oraz Komentarz Orygenesa do tej samej Ewangelii. Szczegółowa analiza porównawcza egzegezy wybranych przypowieści doprowadziła do następujących wniosków. Różnice w podejściu obu autorów ograniczają się do trzech kwestii: (1) w interpretacjach Hieronima znajduje odbicie duch epoki ponicejskiej, naznaczonej sporami trynitarnymi; (2) Strydończyk dystansuje się od wszelkich skojarzeń z wątpliwymi sugestiami teologicznymi Orygenesa, takimi jak preegzystencja dusz czy apokatastaza, które można odnaleźć w egzegezie Aleksandryjczyka; (3) komentarze Hieronima są krótkie i zwięźle przekazują główne duchowe znaczenie omawianych przypowieści, ale ta różnica w długości komentarzy jest raczej drugorzędna. Pomimo powyższych różnic zależność Strydończyka od Aleksandryjczyka jest znacząca. Wyjaśnienia Hieronima są bardzo podobne do Orygenesa pod względem metodologii egzegetycznej i treści duchowych wydobytych z tekstu Ewangelii. Nawet jeśli Hieronim nie akceptuje wszystkich rozwiązań zaproponowanych przez Aleksandryjczyka, to prowadzi z nim ciągły dialog i pozostaje w swojej twórczości orygenistą zależnym od alegorycznego ukierunkowania biblijnej egzegezy.
  • Item
    Praesentia carnalis Christi. Incarnation Terminology in the Anti-heretical Polemic of Philastrius of Brescia
    (Wydawnictwo KUL, 2023) Szram, Mariusz
    The terminology found in one of the oldest Latin catalogs of heresies, Diversarum hereseon liber, written by Philastrius, bishop of Brescia (330-387/388), was adapted to the needs of anti-heretical polemics, and at the same time reflected the way of talking about Christ’s earthly mission, characteristic of the Latin patristic literature of the second half of the 4th century. A detailed philological and theological analysis of Philastrius’s treatise led to the following conclusions: (1) The terminology used by the author was rooted in the early Christian tradition (caro, corpus, incarnatio, incorporatio), but also original through the use of his own formula praesentia carnalis; (2) The vocabulary used in the catalog was strictly dependent on the subject of the doctrinal dispute. In polemics with docetistic heresies, Philastrius used the term caro more often than corpus, describing the body and, indirectly, the entire human nature of Christ. In the discussion with heresies that did not directly address the subject of the body of Christ, and also when presenting the orthodox teaching of the Church on the Incarnation of the Son of God, he used the term incorporatio more often than incarnatio; (3) The favorite phrase used by the Bishop of Brescia to describe the Incarnation was praesentia carnalis Christi. With it, Philastrius emphasized several important aspects of the theology of the Incarnation: the real corporeality of the person of Christ; the presence of the Son of God among people and its salvific purpose; a long process of revealing God to man, related to the Old Testament prophecies, the fulfillment of which was the coming of the Savior to earth. Terminologia występująca w jednym z najstarszych łacińskich katalogów herezji Diversarum hereseon liber Filastriusza, biskupa Brescii (330-387/388), była dostosowana do potrzeb antyheretyckiej polemiki, a zarazem odzwierciedlała sposób mówienia o ziemskiej misji Chrystusa charakterystyczny dla łacińskiej literatury patrystycznej 2. poł. IV wieku. Szczegółowa analiza filologiczno-teologiczna traktatu Filastriusza pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków: (1) Terminologia używana przez autora na określenie wcielenia była zakorzeniona we wczesnochrześcijańskiej tradycji (caro, corpus, incarnatio, incorporatio), ale też oryginalna poprzez zastosowanie własnej formuły praesentia carnalis; (2) Stosowane słownictwo było ściśle zależne od tematyki sporu doktrynalnego. W polemice z herezjami o nastawieniu doketystycznym Filastriusz używał częściej terminu caro niż corpus, określając nim ciało, a także pośrednio całą ludzką naturę Chrystusa. Natomiast w dyskusji z herezjami nieporuszającymi wprost tematu ciała Chrystusa, a także podczas prezentowania ortodoksyjnej nauki Kościoła na temat wcielenia Syna Bożego, stosował częściej termin incorporatio niż incarnatio; (3) Ulubionym sformułowaniem używanym przez Biskupa Brescii na określenie wcielenia był zwrot praesentia carnalis Christi. Za jego pomocą Filastriusz podkreślał kilka istotnych aspektów teologii wcielenia: rzeczywistą cielesność osoby Chrystusa; obecność Syna Bożego wśród ludzi oraz jej zbawczy cel; długi proces objawiania się Boga człowiekowi, związany ze starotestamentalnymi zapowiedziami, których wypełnieniem było przyjście Zbawiciela na ziemię.
  • Item
    Rola duszy rozumnej w antropologii duchowej Orygenesa
    (Wydawnictwo KUL, 2022) Szram, Mariusz
    Nauka Orygenesa na temat duszy, podobnie jak cała jego teologia, ma charakter hipotetyczno-poszukiwawczy. Przedmiotem artykułu jest wydobycie z jego dzieł i zebranie w całość najważniejszych idei dotyczących duszy rozumnej oraz jej roli w osobie ludzkiej. Orygenes umieszczał swoje rozważania na temat antropologii w kontekście chrześcijańskiego życia duchowego, nie traktował ich natomiast jako rozróżnienia czysto filozoficzne, chociaż nawiązywał do filozofii średniego platonizmu i Filona Aleksandryjskiego. Przeprowadzona analiza porównawcza tekstów Orygenesa, zachowanych w greckim oryginale lub wczesnochrześcijańskich łacińskich przekładach, uwypukla główne tematy jego duchowej antropologii: trychotomiczny podział struktury osoby ludzkiej, przypisywanie kategorii obrazu Boga w człowieku duszy rozumnej oraz dążenie duszy do pełnego poddania się Duchowi Świętemu, czyli osiągnięcia stanu doskonałego podobieństwa do Boga. W świetle wypowiedzi Orygenesa dusza rozumna, zwana także umysłem, sercem i zasadą przewodnią, jest istotnym elementem strukturalnym osoby ludzkiej, tożsamym z obrazem Bożym w człowieku. W życiu ziemskim toczy ona walkę duchową przeciw pożądliwościom ciała, usiłując podporządkować całego człowieka duchowi, a za jego pośrednictwem Duchowi Świętemu.
  • Item
    Theatrical Visualization of Human Emotions as a Rhetorical Mean of Persuasion in the Homilies of Basil the Great on Human Vices
    (Wydawnictwo KUL, 2022) Szram, Mariusz
    The presentation of various emotional states in a pictorial way, referring to visual impressions, characteristic of a theatrical performance, is a common practice of Basil the Great (d. 379) in his homilies on the vices of anger, jealousy, getting rich and drunkenness. The analysis of the homilies makes it possible to extract and discuss in this article three specific rhetorical means of persuasion that were used by the preacher to present human passions in a pictorial manner: 1) introducing dialogue scenes with the participation of characters embodying the criticized faults and displaying various feelings; 2) a plastic way of presenting the characters’ passions with the use of stage movement and elements of the scenery; 3) appealing to listeners as viewers and evoking emotions in them through visual impressions. With the help of these rhetorical means, Basil presented a kind of theatrical spectacle to his listeners, arousing in them a feeling of fear of falling into the slavery of the vices criticized by the preacher. As in the ancient Greek tragedy, Basil’s homiletic teachings, thanks to their visual elements, played the role of a kind of purification of the soul from bad sentiments related to addiction to moral defects.
  • Item
    Wczesnochrześcijańskie ruchy paramonastyczne na podstawie Diversarum hereseon liber Filastriusza z Brescii oraz innych katalogów herezji
    (Wydawnictwo KUL, 2018) Szram, Mariusz
    The catalog of the heresies of Filastrius of Brescia, like other early Christian collections of informations about heterodox movements at the time, testifies the existence of groups characterized by excessively rigorous asceticism. Their des­cription is the subject of the article. Most of these unorthodox paramonastic mo­vements were based on the Gnostic and Manichean assumptions. The groups that accentuated the exaggerated role of prayer, among which the Messialians were the leaders, have gained wide coverage. Descriptions of their activities take up a lot of space in the early Christian catalogs of heresies, especially in the case of John of Damascus. Filastrius, however, for some reason misguided the activity of the Messalians. This fact requires a careful treatment of the historical credibility of his work on heresies.
  • Item
    „Wszystko ma swój czas” Patrystyczna egzegeza Księgi Eklezjastesa 3,1-8
    (Wydawnictwo KUL, 2019) Szram, Mariusz
    Z wczesnochrześcijańskich dzieł egezegetycznych dotyczących Księgi Eklezjastesa zachowały się nieliczne fragmenty komentarza Orygenesa, obszerna część komentarza Dydyma Ślepego, homilie św. Grzegorza z Nyssy, krótki komentarz literalny przypisywany św. Janowi Chryzostomowi, komentarz o charakterze umiarkowanie alegorycznym św. Hieronima i komentarz Grzegorza z Agrigentum, biskupa Sycylii z przełomu VI i VII wieku. Analiza zawartego w powyższych dziełach komentarza do wersetów Koh 3, 1-8 ujawnia dwojaki charakter patrystycznej egzegezy tego biblijnego tekstu: uniwersalny i indywidualny. Z jednej strony autorzy odnoszą tekst Koh 1-3 do czasu w wymiarze powszechnym, obejmującego historię zbawienia ludzkości i związanego z działalnością Opatrzności Bożej, czuwającej nad przebiegiem procesu dziejowego. Z drugiej strony interpretują ten passus w odniesieniu do życia duchowego każdego chrześcijanina, jego głębokiej relacji do Boga, procesu doskonalenia wewnętrznego, walki z wadami i nabywania cnót. Oba wymiary czasowe się przenikają: indywidualna droga człowieka do doskonałości wpisuje się w zaplanowane przez Boga dzieje zbawienia ludzkości. Każda czynność, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i uniwersalnym, ma swój właściwy czas wyznaczony przez Boga.
  • Item
    Znaczenie terminu mandatum w koncepcji historii zbawienia Filastriusza z Brescii
    (Wydawnictwo KUL, 2021) Szram, Mariusz
    Filastriusz, biskup Brescii (zm. ok. 387 r.), przedstawił w swoim traktacie Diversarum hereseon liber koncepcję historii zbawienia w trzech etapach: sub mandato, sub lege i sub gratia. Autor artykułu wydobywa z tekstu traktatu Filastriusza różne odcienie znaczeniowe terminu mandatum, stosując metody historyczno-porównawczą i filologiczną. Po pierwsze, termin ten oznacza pierwotne przykazanie dane przez Boga człowiekowi w raju (por. Rdz 2, 16-17). Było ono wystarczające do rozpoznania jedynego Stwórcy i oddawania Mu należnej czci. Zostało jednak naruszone przez grzech pierwszych rodziców, a Prawo Mojżeszowe (lex) stanowiło jego przypomnienie. Po drugie, znaczenie terminu mandatum zbliża się do pojęcia prawa naturalnego, mimo że Filastriusz nigdzie go tak nie definuje. Zwraca natomiast uwagę, że na podstawie naturalnej zdolności, otrzymanej w akcie stwórczym od Boga, człowiek mógł przyjąć pierwsze przykazanie. Po trzecie, Filastriusz użył terminu mandatum także na określenie przykazania miłości, przyniesionego przez Chrystusa (gratia Christi). To ono stanowiło istotę przykazania danego ludziom na początku. Tak więc – w rozumieniu Filastriusza i na tym polega oryginalność jego koncepcji – pierwotne przykazanie, określone terminem mandatum, nabiera charakteru swoistej klamry spinającej całe dzieje ludzkości: jest zarówno punktem wyjścia, ustanowionym przez Boga, jak i punktem dojścia, będącym dopełnieniem tego, co zostało udzielone człowiekowi na początku, a potem przez niego częściowo utracone.