National Style in the Reconstruction of Poland after World War I – Theory and Practice
Loading...
Date
2016
Authors
Journal Title
Journal ISSN
Volume Title
Publisher
Kalisz Society of Friends of Sciences
Abstract
This article attempts to show how ideas of an emerging Polish national style in architecture were developed through the creativity of architects who were concerned with the direction that reconstruction would take after years of occupation and the First World War. It presents the efforts that were made through publications and architectural plans in forming the new landscape of a country devastated by wartime. It shows unanimity amongst architects in their ideology, while at the same time variety in their creative interpretations. It presents different approaches to the creation of a national style, in the decade very significant for the Polish culture and architecture, a period following the World War I in the realities of the reborn Second Polish Republic.
Description
Nadzieja na odzyskanie niepodległości po długim okresie zaborów i świadomość konieczności odbudowy państwa Polskiego w zakresie materialnym, gospodarczym, strukturalnym i duchowym towarzyszyła Polakom jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. Liczne zapiski świadczą o snutych wizjach i konkretnych planach odbudowy kreślonych już od początku XX stulecia, a ukonkretnianych zaraz po zakończeniu działań wojennych - na wielu obszarach jeszcze przed ostatecznym odzyskaniem niepodległości. Dostępne źródła pisane, artykuły, publikowane odczyty (m.in. Stefana Szyllera, Adolfa Szyszko-Bohusza, Józefa Piotrowskiego, Józefa Dziekońskiego) świadczą o głębokim przeświadczeniu ówczesnego środowiska architektonicznego o roli polskiej architektury w odbudowie tożsamości narodowej społeczeństwa, przez lata poddawanego próbom wynarodowienia. Poczucie tejże misji wybrzmiewa szczególnie w środowiskach uczelnianych: „Naszym obowiązkiem przynajmniej w tej jedynej politechnice polskiej – mówi Adolf Szyszko-Bohusz o Politechnice Lwowskiej – stworzyć stały ośrodek polskiej (nie tylko z nazwy) architektury”. Architektury, która dla spełnienia swej roli „znaku polskości” musiała przyjąć określoną formę.
Poszukiwanie kształtu polskiego stylu narodowego wpisuje się w znacznie szerszy geograficznie kontekst podobnych tendencji występujących w tym czasie także w innych krajach Europy. Jednakże w ówczesnych warunkach – nieistniejącego na mapie świata, a następnie odradzającego się z niewoli państwa, nabiera ono szczególnych znamion. Stanowi element walki o istnienie narodu i wyraz jego tożsamości, jedności i odrębności w historii, kulturze. Dotyczy to zarówno wznoszenia obiektów nowych jak i właściwej konserwacji i odbudowy zabytków. Odbudowa kraju, której dokonać mieli – na co szczególnie zwracano uwagę – nasi rodzimi polscy architekci, traktowana była jako patriotyczny obowiązek społeczeństwa. W niełatwej sytuacji podnoszącej się ze zgliszcz Ojczyzny, dostrzeżono też „nadzwyczajną chwilę dziejową” dającą niepowtarzalną sposobność racjonalnej, uporządkowanej budowy całych przestrzeni kraju, w sposób, który pozwoli na ocalenie tego, co stanowi klimat polskości, swojskości.
Definiowanie pojęcia stylu narodowego w naszej architekturze znacząco ewaluowało. Korzeni architektury narodowej poszukiwano - podobnie jak w innych krajach europejskich - we wzorcach ludowych, w budownictwie drewnianym, zwłaszcza w stylu zakopiańskim. Początkowo cechy polskie odkrywano w czerpiącym inspiracje z historycznej architektury gotyku i romańszczyzny tzw. stylu bałtycko-nadwiślańskim, by po kilkunastu latach dostrzec wyraźniejsze cechy lokalne w gotyku małopolskim, a następnie uznać całą naszą architekturę gotycką za ukształtowaną na bazie znaczących wpływów niemieckich, pruskich i zwrócić się w kierunku malowniczej, swojskiej architektury inspirowanej dziełami baroku.
Propagowany styl narodowy nowo-wznoszonych i odbudowywanych obiektów czerpiąc ze znajomości naszej architektury, zachować miał klimat polskości przy jednoczesnej świeżości podejścia do projektu osadzonego we współczesnej twórcom rzeczywistości. Nie można więc utożsamiać go z kopiowaniem form, czy detali znamienitych obiektów historycznych.
Polem rozwoju i propagowania stylu swojskiego – jako jednej z odmian czy faz stylu narodowego - były konkursy dotyczące zarówno architektury świeckiej jak i sakralnej. Pomostem pomiędzy wskazaniami teoretycznymi a realizacjami i jednocześnie jedną z zasadniczych form działalności architektów w kształtowaniu formy odbudowy kraju były licznie wydawane (zarówno przez komitety odbudowy, jak i osoby prywatne) publikacje, zawierające przykładowe projekty różnego typu obiektów - przede wszystkim miejskich i wiejskich domów mieszkalnych. Ich wspólnym mianownikiem było podkreślanie wagi czerpania z miejscowych form, charakterystycznych dla danego regionu. Publikacje nie miały stanowić typowych wzorników do bezpośredniej realizacji, a raczej źródło inspiracji dla indywidualnych projektów. Za wzorcowy przykład realizacji służyć tu może m.in. kierowana przez W. Krzyżanowskiego odbudowa wsi w Krakowskiem.
Znaczącą grupą obiektów, o istotnym znaczeniu państwowym, realizowanych zgodnie z publikowanymi wzorcami projektowymi, były budynki Korpusu Ochrony Pogranicza, rozsiane gęsto wzdłuż prawie tysiącpięćsetkilometrowej granicy wschodniej. Równocześnie, w niemalże wszystkich większych miastach Kresów Wschodnich, wznoszono w podobny sposób urzędnicze kwartały mieszkaniowe, uzupełniane w kolejnych latach o obiekty urzędowe. Jedną z najlepiej po dziś dzień zachowanych tego typu kolonii urzędniczych znajdziemy w Brześciu nad Bugiem.
Odbudowa odzyskanej ojczyzny to także kwestia przywrócenia działalności i rozwój nowych podmiotów gospodarczych, wśród których – uwzględniając warunki pierwszej ćwierci XX w., najważniejszą rolę odgrywał przemysł. I dla tego typu obiektów znajdziemy propozycje projektowe, w których proponuje się zastąpienie typowych ceglanych budynków przyfabrycznych formami wpisującymi się w krajobraz polskiej wsi.
Szczególną rolę w kształtowaniu naszego pejzażu odgrywać miały kościoły katolickie, które, zwłaszcza na ziemiach wschodnich rubieży, w powszechnej świadomości postrzegane były nie tylko jako świątynie, ale znaki polskości. U początków nurtu narodowego w polskiej architekturze sakralnej, stała niewątpliwie postać Adolfa Szyszko-Bohusza z jego projektem wiejskiego kościółka w Królestwie Polskim. Szczególnie podatny grunt nurt ten znalazł na ziemiach wschodnich, zwłaszcza okręgu lwowskiego, w realizacjach spośród których część dziś już nie istnieje, a część z trudem walczy o byt w odradzającym się życiu duszpasterskim.
Keywords
national style, history of architecture, interwar period, Reconstruction after World War I, styl narodowy, historia architektury, dwudziestolecie międzywojenne, II Rzeczpospolita, odbudowa kraju po I wojnie światowej
Citation
Reconstructions and Modernizations of Historic Towns in Europe in the First Half of the Twentieth Century: Nation, Politics, Society, ed. Iwona Barańska i Makary Górzyński, Kalisz 2016, s. 143-171.
ISBN
978-83-62689-49-1